هنر ریتون سازی در ایران باستان

ریتون چیست؟
در لغت نامه دهخدا کلمه تکوک معادل با ریتون ذکر شده است و چنین آمده که: تکوک چیزی بود زرین یا آهنین به صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. در فرهنگ لغت فرس اسدی، ریتون ظرفی باشد که آن را از طلا ونقره یا از گل، بصورت جانوران،خصوصابه صورت شیر سازند وبدان شراب خورند.

ریتون چیست؟
در لغت نامه دهخدا کلمه تکوک معادل با ریتون ذکر شده است و چنین آمده که: تکوک چیزی بود زرین یا آهنین به صورت گاو یا ماهی یا مرغ و بدان شراب خورند. در فرهنگ لغت فرس اسدی، ریتون ظرفی باشد که آن را از طلا ونقره یا از گل، بصورت جانوران،خصوصابه صورت شیر سازند وبدان شراب خورند.
درکتاب (ماد هخامنشی اشکانی ساسانی)بیان شده: «ریتون که یک واژه یونانی است معمولا به ظرفی اطلاق می شود که بخش قدامی انسان و یا حیوان و از یک ظرفی به شکل شاخ که در قسمت تحتانی ظرف به هم متصل می شوند تشکیل می گردد. این نوع ظرف که هی تیت ها(HITIT )از آن به نام بیبرو(Bibrau)در اسناد تاریخی خود یاد نموده اند.»

ساغر یا جامی که در فارسی به کار می رود در اصطلاح علم باستان شناسی با عنوان ریتون (Rhyton ) مطرح است که ایرانیان در دوران باستان با شکلی خاص و مهارتی تمام آن را می ساختند. ظروفی که انتهای آنها به شکل سر حیواناتی مانند شیر‍‍ ببر، گوزن، آهو، اسب، گاونر، بز وحشی و... با اندازه های متفاوت بوده است.
شاید ساخت این جامها با شکلهای خاص به ابنیه و کاخهایی که مادها، پارتها و پارس ها در آن سکنا داشتند. هم خوانی داشته باشد که کامل کننده روه بلند پروازآنان را دوچندان جلوه میداد ودلیل دیگرساخت این جام ها درکتاب(هنرفلزکاری درایران) آمده است « که ایرانیان درعهد کهن ظروف را به شکل کله جانوران قوی بنیه می ساختند و براین باوربودندضمن نوشیدن از این جام ها زوروقوه جانوربه آنها منتقل میشود.»
به نظرمیرسدکه این دلیل بیشتربا باورها و عقاید آریایی ها سنخیت داشته است چرا که در ساخت کاخ ها استفاده از مجسمه حیوانات عظیم الجثه و خارق العاده (گریفون ها) GRIFFON بیانگر عظمت اریایی ها بوده و نیز جنبه محافظت ازکاخ ومعابدراداشته است.

● طریقه ساخت ریتون
۱) ساخت ریتون فلزی با چکش:
در این روش شمش یا ورقه مسطح وسردفلزرابه وسیله چکش کاری یا به کاربردن قالب های محدب، یادیگر قالب ها و سایر ابزار فلزکاری به شکل مطلوب ومورد پسند در می آورند.

۲) ساخت ریتون فلزی یا سفالی از طریقه ریخته گری با قالب ریزی:در این روش ابتدا مدل و قالب شکل ظرف را ازموم می ساختند و تمام یا بخشی ازتزینات لازم را بر روی آن کنده کاری یا حکاکی می کردندوسپس قالب رادرمحفظه ای ازخاک رس بسیارنرم قرار می دادندوروی آن فلزگداخته می ریختند حرارت فلز مذاب موم راذوب میکرد و ظرف بعدازسردشدن پرداخت می شد.برای ساخت ریتون های سفالی ابتداقالب مخصوص باشکلهای مورد نظرازفلز یا چوب ساخته می شد، سپس گل رس رادرقالب قرارمیدادندوپس از خشک شدن ظرف رادرکوره های مخصوص بارنگ های متنوع لعاب می دادند.

▪ اشکال ریتون
درساخت ریتون ها معمولاازطبیعت الهام می گرفتندوباتوجه به حیواناتی که درمحیط اطراف آنان زندگی میکردند وازنظرآنها مظهرزیبایی وقدرت به شمار می آمدند. شکل موردنظررابرای ریتون انتخاب می نمودند.گاهی ذهن خلاق باعث شکل گیری حیوانات تخیلی و غیر واقعی می شد و آن را با نهایت دقت و ظرفیت به منصه ظهور می رساندند و معمولا جانورانی انتخاب می شد که درطبیعت برهمتایان خودبرتری داشتندومظهرقدرت وحکم فرمایی بودندتا بهتر بتوانندقدرت وشوکت طبقه حاکمه راآشکارسازند و یا ویژگی خاصی داشتند مثل شتر که صفت اصلی او بردباری در برابر بی آبی است.
بیشتر باستان شناسان درمحدوده های جغرافیایی اشکال گوناگونی از ریتون ها را کشف نموده اند.
در همدان بیشتر سر شیر و کله قوچ در زیویه کردستان و کوهای سر به فلک کشیده زاگرس کله قوچ وبزوحشی. در کلاردشت مازندران، ببر در مناطق کویری و گرم و خشک شتر طرح ریتون هاراشکل می داد.
درکتاب ،ماد هخامنشی اشکانی ساسانی، ذکرشده است که اشکال مختلفی ازریتون ها درموزه های جهان نگه داری می شود.
«ریتون های طلایی موزه متروپولیتن Metropulitin به شکل شیر، ریتون های نقره ای کلکسیون کورکی ین kevorkian به شکل گاوریتون های نقره ای کلکسیون شی مل Schimmel به شکل قوچ ریتون های نقرهای موزه لنینگراد به شکل قوچ ریتون های نقره ای موزه لوور Lover به شکل بز و اسب ریتون های موزه بیر تیش British به شکل گریفون ریتون های نقره ای موزه ارمیتاژErmitaga به شکل بز بالدار ریتون های طلایی کلکسیون شخصی در نیویورک به شکل آهو و سایر ریتون های طلایی و نقره ای هخامنشی که تزیین بخش موزه های ایران می باشند.»

● موارد کاربرد
«پیوسته در مراسم دینی و سایر تشریفات درباری مورد استفاده قرار گرفته و غیر از موارد فوق کاربرد دیگری نداشته است.»
با پیدایش این نوع ظرف در زندگی انسان پیوسته در مراسم های خاص ضیافت ها واعیاد و جشنها از طرف طبقه حاکم مورد استفاده قرار می گرفته و رونق بخش مجلس اشراف بوده است .
استفاده از این نوع ظروف در تمام طبقات اجتماعی به کارمی رفته اما نوع جنس آنان متفاوت بوده طبقات پایین جامعه از ریتون های سفالین استفاده می کردند و طبقات بالا ریتون های طلا ونقره را مورد استفاده قرار می دادند و در مراسم مذهبی احتمالا بیشتر به صورت گلاب دان ها به کار می رفته است. با توجه به اینکه دهانه ریتون به صورت سر باز و گشاده بود. با ریختن عطر در آن ونصب آن در فضای خالی اتاق هاو تالارهای، معابد آتشکده ها، فضای موجود را معطر و روحانی می کردند. با ورود اسلام و به دلیل باورهاواعتقادات خاص دین اسلام از جمله منبع شراب خواری، مخالفت با چهره نگاری انسان و حیوان در هنر، عملاهنر ریتون سازی نیز به فراموشی سپرده شد.